آموزش کنترل خشم به کودک؛ روش‌هایی مفید و موثر برای والدین و مراقبان کودک
خشم و عصبانیت شدید و مکرر کودک می‌تواند نشانه ناتوانی او در کنترل احساسات یا مدیریت عواطف‌اش باشد. مشاهده بچه‌ای که گاه‌بی‌گاه به‌شدت دچار حملات خشم می‌شود برای والدین بسیار نگران‌کننده است. ناتوانی در مدیریت این طغیان‌ها در طول زندگی می‌تواند بچه را با چالش‌های متنوعی مواجه کند و آرامش او و اطرافیان‌اش را به‌طور کامل بر هم بزند. در این مطلب، قصد داریم نکات و استراتژی‌های ارزشمندی را با شما به‌اشتراک بگذاریم که آموزش کنترل خشم به کودک را ممکن می‌کنند. پیشنهاد می‌کنیم با ما همراه باشید.
برخی از اصلی‌ترین دلایل عصبانیت و پرخاشگری کودک چیست؟
پیش از آن‌که مبحث آموزش کنترل خشم به کودک را شروع کنیم، لازم است شما را با دلایل به‌وجود آورنده عصبانیت و پرخاشگری کودکان آشنا سازیم. بچه‌ها هم درست مانند بزرگسالان از عواطف انسانی برخوردارند؛ تنها تفاوت کودکان با شما این است که از تجربه زیادی برخوردار نیستند و ساختار مغزشان هنوز به‌اندازه کافی رشد نکرده است. بنابراین، در زمینه تصمیم‌گیری‌های منطقی و برخوردهای آگاهانه عملکرد موفقیت‌آمیزی ندارند و به خوبی بزرگسالان نمی‌توانند احساسات‌شان را کنترل و مدیریت کنند. به این ترتیب، به‌سادگی ممکن است تسلیم عوامل تحریک‌آمیز شده و به‌شدت عصبانی شوند. موارد زیر از رایج‌ترین دلایلی هستند که موجب ایجاد حس خشم و عصبانیت در بچه می‌شوند:
۱. تجربه قلدری
براساس مطالعات، بچه‌هایی که در خانه یا مدرسه با قلدری مواجه‌اند بیش از دیگران در معرض طغیان خشم قرار دارند. قلدری دیدن، علاوه بر ایجاد عصبانیت شدید می‌تواند مشکلات متعدد و بسیار حادی را برای بچه به‌وجود آورد؛ از آن میان می‌توان به اضطراب شدید، اختلالات شخصیتی و فکر کردن به خودکشی اشاره کرد.
۲. پیروی از الگوهای رفتاری خانواده
بچه‌هایی که در خانواده‌های پرتنش و عصبانی بزرگ می‌شوند، کم‌تر می‌توانند خشم‌شان را مدیریت کنند. در واقع، کودکی که دائما شاهد مشاجرات و نزاع‌های خانوادگی یا برخورد نادرست اطرافیان‌اش با دیگران است قطعا در زندگی از همین الگوها پیروی می‌کند. براساس تحقیقات، اختلافات خانوادگی به شکل قابل توجهی بر عملکرد مغز و نحوه پردازش احساسات بچه‌ها تاثیر می‌گذارند و واکنش‌هایی مانند عصبانیت و پرخاشگری را در آن‌ها تقویت می‌کنند.
۳. قرار گرفتن در معرض آسیب‌ها و آزارهای عاطفی و جسمانی
قرار گرفتن در معرض آسیب‌ها و آزارهای عاطفی و جسمانی هم از دیگر عوامل تاثیرگذاری است که بچه‌ها را به سمت رفتارهای پرخاشگرانه و خشم‌آلود سوق می‌دهد. یعنی، کودکانی که سوءاستفاده‌های جنسی، جسمی یا روانی را تجربه کرده‌اند بیش از دیگران رفتارهای توام با عصبانیت و پرخاشگری را نشان می‌دهند.
۴. اختلالات روانی
ابتلا به برخی از اختلالات روانی در کودکان می‌تواند با خشم و پرخاشگری همراه باشد. از این جمله، می‌توان به موارد زیر اشاره کرد:
- اختلالات خلقی (DMDD)
- اختلال انفجاری متناوب (IED)
- اختلال نافرمانی مقابله‌ای (ODD)
- اختلال نارسایی پیش از قاعدگی (PMDD)
- اختلال پردازش حسی
- اختلال دلبستگی واکنشی (RAD)
- اختلال نقص توجه و بیش فعالی (ADHD)
- اوتیسم
استراتژی‌های آموزش کنترل خشم به کودک چیست؟
آموزش کنترل خشم به کودکان پیش دبستانی
آموزش کنترل خشم به کودکان پیش دبستانی بیش از روش‌های کلامی، بر ارائه الگوهای رفتاری و پاسخ‌گویی مناسب مبتنی است. یعنی، خردسالان با دیدن واکنش‌های صبورانه و توام با درک و همدلی بزرگ‌ترها آرام‌تر می‌شوند و یاد می‌گیرند خشم‌شان را مدیریت کنند. به‌علاوه، با به‌کارگیری روش‌های زیر می‌توانید مدیریت احساسات را به فرزند خردسال‌تان بیاموزید:
محیطش را تغییر دهید
به‌محض مشاهده واکنش‌های پرخاشگرانه و توام با خشم، محیط فرزندتان را تغییر دهید و او را به مکان آرام‌تری منتقل کنید. به این ترتیب، او یاد می‌گیرد در طول زندگی همین کار را تکرار کند.
احساسات‌تان را با فرزندتان در میان بگذارید
به‌اشتراک‌گذاری احساسات یکی از مهم‌ترین مهارت‌هایی است که به شناسایی عواطف کمک می‌کند. آشنایی با عواطف را می‌توان نخستین گامی دانست که مدیریت و کنترل آن‌ها را امکان‌پذیر می‌سازد. برای این منظور، پیشنهاد می‌کنیم عواطف و احساسات‌تان را با فرزندتان در میان بگذارید و از او هم بخواهید همین کار را انجام دهد. به این ترتیب، بچه به‌تدریج می‌تواند اولین نشانه‌های خشم را در خودش تشخیص دهد و در همان ابتدا، اقدامات موثری را به‌عمل آورد. برای مثال، به کودک بگویید: «ببین عزیزم داری مشت‌هات رو گره می‌کنی و صدات رو بلندتر می‌کنی. عصبانی شدی؟» با انجام این کار به او کمک می‌کنید احساسات‌اش را نام‌گذاری کند و آن‌ها را به‌دقت بشناسد.
با فرزندتان ارتباط برقرار کنید
برقراری ارتباطی موثر و سالم از نخستین گام‌های آموزش کنترل خشم به کودک است. برای این منظور، ضمن ایجاد فضایی صمیمانه و عاری از قضاوت می‌توانید با بچه حرف بزنید و با طرح سوالات گوناگون به شناسایی و مدیریت احساسات‌اش کمک کنید. برای مثال، از او بپرسید: «عزیزم برای من تعریف کن ببینم چه احساسی داری؟» با این کار، بچه را تشویق می‌کنید که به عواطف‌اش دقت کند؛ عصبانیت‌اش را شناسایی کند؛ و واکنش‌های‌اش را بسنجد.
با همراهی یکدیگر شمارش و تنفس شکمی را تمرین کنید
به فرزندتان یاد بدهید، به‌محض عصبانیت شروع به تنفس شکمی کند و به‌آرامی تا ۱۰ بشمارد. در صورت لزوم، این کار را باید چند بار تکرار کند. برای اطمینان، خوب است خودتان هم با او تمرین کنید و روش دقیق کار را آموزش بدهید. برای تنفس شکمی یا تنفس دیافراگمی ابتدا لازم است دهان را بسته نگهدارید. سپس، هوا را به‌آرامی و از طریق بینی به‌درون ریه‌ها بکشید؛ به‌طوری که محفظه شکمی شما مثل یک بادکنک باد کند. برای مدت چند ثانیه نفس را در سینه حبس کنید و به همان شکل باقی بمانید. در نهایت، بازدم خود را به‌صورت فوت یا سوت از طریق دهان خارج کنید. ترکیب این تمرین با شمارش از روش‌های موثری است که به کنترل عصبانیت کمک می‌کند.
با فرزندتان بازی کنید
بازی کردن یکی از بهترین روش‌هایی است که علاوه بر تقویت روابط عاطفی والدین و فرزندان و بهبود مهارت‌های گوناگون آموزش کنترل خشم به کودک را هم ممکن می‌کند. در خلال بازی‌های مختلف به‌ویژه از طریق ایفای نقش می‌توانید به فرزندتان یاد بدهید احساسات‌اش را بشناسد و در مواقع ضروری، واکنش‌های حساب‌شده و کنترل‌شده‌ای را نشان دهد.
آموزش کنترل خشم به کودکان دبستانی
آموزش کنترل خشم به کودکان دبستانی آسان‌تر از بچه‌های خردسال است. دلیل‌اش هم این است که با بچه‌های سنین۶ تا ۱۲ سال به‌راحتی می‌توانید ارتباط برقرار کنید و دایره گسترده‌تری از واژگان را به‌کار برید. همچنین، آموختن مهارت‌های مقابله‌ای و حل مسئله به این دسته از کودکان به مراتب راحت‌تر است. برای این‌منظور، پیشنهاد می‌کنیم از روش‌های زیر استفاده کنید:
- به بچه‌ها کمک کنید احساسات و عواطف‌شان را بشناسند و آن‌ها را نام‌گذاری کنند.
- برای فرزندتان کتاب‌هایی را تهیه کنید که تکنیک‌های کسب آرامش را معرفی می‌کنند.
- تکنیک تنفس شکمی و مدیریت خشم از طریق شمارش را به کودک‌تان آموزش دهید و ترغیب‌اش کنید در هنگام عصبانیت از این روش‌ها استفاده کند.
- به فرزندتان کمک کنید محرک‌های عصبی و عوامل موثر در ایجاد خشم را بشناسد و تا جای ممکن با آن‌ها مقابله کند.
- برای کودک‌تان توضیح دهید که در زمان عصبانیت بهترین کار این است که از قیل‌وقال اجتناب کرده و به جوانب مختلف موضوع فکر کند.
- در مواقعی که فرزندتان آرامش خود را حفظ کرده و خشم‌اش را مدیریت می‌کند حتما تحسین‌اش کنید.
آموزش کنترل خشم به نوجوانان
بسیاری از نوجوانان تحت تاثیر عوامل هورمونی پرخاشگر و زودرنج می‌شوند. در واقع، آن‌ها تغییرات جسمی و عاطفی گوناگونی را تجربه می‌کنند و در مرحله‌ای از رشد قرار دارند که باید تا حدودی استقلال داشته باشند. این در حالی است که آن‌ها همچنان به والدین و بزرگسالان اطراف‌شان نیازمندند. به اعتقاد روانشناسان، برقراری ارتباط صمیمانه میان والدین و نوجوانان از بهترین روش‌هایی است که موجب می‌شود بچه‌ها با میل و رغبت بیش‌تری به حرف‌ها، توصیه‌ها و راهکارهای پیشنهادی پدر و مادرشان توجه کنند. انجام تمرینات بدنی و ورزش منظم، تنفس شکمی، یوگا و مدیتیشن از روش‌های موثری هستند که مدیریت خشم را برای نوجوانان امکان‌پذیر می‌کند.
روش‌های عمومی آموزش کنتزل خشم به کودکان در سنین مختلف چیست؟
به فرزندتان کمک کنید احساسات‌اش را بشناسد
وقتی بچه‌ها احساسات‌شان را درک نمی‌کنند یا نمی‌توانند آن‌ها را به صورت شفاهی بیان کنند، خشمگین می‌شوند. برای مثال، ممکن است با ایجاد سر و صدا، جیغ‌وداد یا کتک زدن این و آن تلاش کنند عصبانیت‌شان را نشان دهند؛ یا در هنگام غم و ناراحتی رفتارهای نادرستی را بروز می‌دهند و از این طریق می‌خواهند اعلام کنند که غمگین هستند. بنابراین، لازم است به فرزندتان کمک کنید عواطف اولیه‌ای مانند عصبانیت، شادی، ترس و ناراحتی را نام‌گذاری کند و آن‌ها را به‌خوبی تشخیص دهد. با گذشت زمان کودک می‌تواند احساسات پیچیده‌تری مانند تنهایی، ناامیدی و نگرانی را شناسایی کرده و به‌جای نشان دادن واکنش‌های عجیب‌وغریب درباره‌شان حرف بزند.
برای کودک‌تان دماسنج خشم بسازید
دماسنج خشم ابزاری است که به کودکان کمک می‌کند نشانه‌های افزایش عصبانیت‌شان را تشخیص دهند. برای این منظور، لازم است تصویر یک دماسنج بزرگ را روی کاغذ بکشید و آن را از پایین به بالا و از صفر تا ۱۰ درجه‌بندی کنید. پیشنهاد می‌کنیم در کنار هر یک از اعداد یک صورتک را ترسیم کنید و حالات مورد نظرتان را نمایش دهید. برای مثال، عدد صفر نمایانگر «حالت عادی» است؛ بنابراین، در کنار آن می‌توانید یک صورتک خوشحال را به تصویر بکشید. اعداد بزرگ‌تر برای نمایش میزان عصبانیت بیشتر به‌کار می‌روند؛ پس برای نمایش هر یک لازم است از صورتک‌های مناسبی استفاده کنید که بالا رفتن میزان خشم را نشان می‌دهند. با استفاده از این دماسنج، کودکان یاد می‌گیرند عصبانیت‌شان را در همان مراحل ابتدایی تشخیص دهند. در نهایت، آن‌ها برای جلوگیری از خشم می‌توانند از روش‌های مختلفی مانند یوگا، مدیتیشن، استراحت و غیره استفاده کنند.
روش‌های آرامش‌بخشی را به فرزندتان معرفی کنید
به کودک‌تان بیاموزید، به‌محض احساس عصبانیت به اتاق خودش یا یک گوشه دنج و آرام دیگر برود. او را تشویق کنید که به‌جای پرتاب کردن وسایل و فریاد زدن، رنگ‌آمیزی کند، کتاب بخواند، موزیک گوش کند، حمام کند یا یک لباس تمیز و راحت بپوشد تا آرامش بگیرد.
مهارت‌های مدیریت خشم را در فرزندتان تقویت کنید
پیاده‌روی سریع، یوگا، مدیتیشن، تنفس شکمی، کنترل تکانه و خود انضباطی از روش‌های موثری هستند که به مدیریت خشم و ناراحتی کودکان کمک می‌کنند.
تسلیم عصبانیت فرزندتان نشوید
گاهی اوقات، کودکان یاد می‌گیرند با ابراز عصبانیت والدین‌شان را کنترل کرده و آن‌ها را مجبور به برآورده کردن خواسته‌های‌شان کنند. بنابراین، نیازها و خواهش‌های خود را با ابراز خشم شدید بیان می‌کنند تا به نتیجه دلخواه برسند. برای مقابله با این مشکل، توصیه می‌کنیم به‌هیچ عنوان تسلیم داد و قال و رفتارهای پرخاشگرانه فرزندتان نشوید. در غیر این‌صورت، واکنش‌های تند او دائما بدتر و بدتر می‌شوند. برای کودک‌تان توضیح بدهید تنها در صورتی پاسخ‌گوی او خواهید بود که با لحنی مناسب و رفتاری منطقی خواسته‌اش را بازگو کند.
برای واکنش‌های عصبی فرزندتان پیامدهای تربیتی در نظر بگیرید
آموزش کنترل خشم به کودک تا اندازه زیادی به برقراری مداوم نظم و انضباط در منزل وابسته است. بنابراین، لازم است برای واکنش‌های عصبی فرزندتان عواقب و پیامدهای ملموسی را در نظر بگیرید. برای مثال، تایم اوت یا توقف کوتاه یکی از استراتژی‌های موثری است که پیروی از قوانین را به بچه‌ها می‌آموزد. (در مقاله بهترین روش‌های تنبیه کودک، این تکنیک را توضیح داده‌ایم). از سوی دیگر، اگر فرزندتان در حین عصبانیت چیزی را شکست از او بخواهید بخشی از پول هفتگی‌اش را برای خرید مجدد آن کالا کنار بگذارد.
تماشای برنامه‌ها و تصاویر خشونت‌آمیز را برای فرزندتان ممنوع کنید
اغلب کودکان از تصاویر و موضوعات ارائه شده در رسانه‌ها الگوبرداری می‌کنند. بنابراین، تماشای برنامه‌های خشونت‌آمیز مشکل پرخاشگری و عصبانیت بچه‌ها را تشدید می‌کند. برای اجتناب از این امر، توصیه می‌کنیم کتاب‌ها، بازی‌ها، کارتون‌ها و فیلم‌های مورد علاقه فرزندتان را با دقت کنترل کنید و به‌هیچ عنوان اجازه ندهید در معرض محتوای خشن و ناسالم قرار بگیرد.
سخن آخر
در این مطلب، تلاش کردیم برخی از راهکارهای مهم در زمینه آموزش خشم به کودک را به شما معرفی کنیم. نظر شما چیست؟ شما از چه تکنیک‌هایی برای مدیریت عصبانیت فرزندتان استفاده می‌کنید؟ ممنون می‌شویم دیدگاه‌ها و تجربیات‌تان را در بخش «نظرات کاربران» با ما و دیگر خوانندگان به‌اشتراک بگذارید.
