طرد اجتماعی کودک در مدرسه؛ بهترین روش‌های کمک به کودک چیست؟

تاکنون برایتان پیش آمده است که سرزده به مدرسه فرزندتان رفته باشید و او را ببینید که تنها در گوشه‌ای نشسته است، درحالی‌که کودکان دیگر دور هم جمع‌اند و می‌گویند و می‌خندند. با خودتان فکر می‌کنید شاید امروز مشکلی برایش پیش آمده است؛ اما یادتان می‌آید که روز قبل هم تنها از مدرسه بیرون آمد. فرزند دلبندتان را تماشا می‌کنید؛ بدون اینکه بداند آنجا هستید. دیدید که همسالانش از او دوری می‌کنند. آنها با او دعوا نمی‌کنند، اما او را به جمع خود هم دعوت نمی‌کنند و محلش نمی‌گذارند. بغض زمانی گلویتان را می‌فشارد که می‌بینید کودکتان به‌سمت آنها می‌رود؛ اما آنها از او فاصله می‌گیرند. به این مشکل طرد اجتماعی از جانب همسالان می‌گویند که ممکن است برای کودکان آسیب‌زا باشد. اگر دوست دارید بدانید چطور در این مسیر می‌توانید به فرزندتان کمک کنید، این مقاله را بخوانید.

پیامدهای طردشدن کودکان از جمع همسالان

 

مطالعات نشان می‌دهد که طرد اجتماعی برخی از مناطق مغز را که با درد فیزیکی ارتباط دارند فعال می‌کند. سم نبیل (Sam Nabil)، مشاور کودکان با ۲۰ سال تجربه در کلینیک نایا، می‌گوید:

پذیرفته‌نشدن در جمع همسالان می‌تواند احساس بی‌ارزشی در کودک ایجاد کند. ممکن است آنها به‌خاطر انتخاب‌ها و علایقی که دارند شرمسار شوند یا موردانتقاد قرار بگیرند؛ چیزی که باعث می‌شود بچه‌ها فکر کنند مشکلی در آنها وجود دارد.

برای مثال، ممکن است کودکی به غذای خاصی علاقه داشته باشد و دیگران به او بگویند: «واقعا چه‌جوری می‌خوریش؟ اه اه، بوی بدی می‌ده!». آنگاه کودک فکر می‌کند با دوستانش متفاوت است؛ زیرا چندنفر از هم‌کلاسی‌های او اصلا چنین غذایی را دوست ندارند.

طردشدن کودک از گروه همسالان پیامدهای مخربی برای رشد اجتماعی‌شناختی کودک در آینده دارد. بنابراین بررسی عواملی که در طرد همسالان در دوران کودکی نقش دارند، بسیار مهم است.

اهمیت روابط کودک با همسالان از نظر رشد

در طول چند دهه گذشته، تحقیقات زیادی درباره روابط همسالان در دوران کودکی انجام شده است که همگی یک پیام واضح دارند: نقش همسالان در عملکرد اجتماعی و عاطفی کودکان تقریبا در همه جنبه‌های زندگی آنها ازجمله دوران مدرسه حیاتی است. دلیلش این است که ارتباط معنادار با همسالان فرصت‌های منحصربه‌فردی برای آشناشدن کودک با هنجارهای اجتماعی در روابط بین فردی و تمرین رفتار اجتماعی در اختیار او قرار می‌دهد. به همین دلیل، طردشدن از گروه همسالان این فرصت‌ها را از کودک می‌گیرد.

درواقع، کودکانی که همسالانشان آنها را در جمع خود نمی‌پذیرند، درمقایسه‌با کودکان دیگر، اضطراب، تنهایی و افسردگی بیشتری احساس می‌کنند. این مشکلات درصورتی‌که حل نشود می‌تواند با سطح بالاتری از پرخاشگری، مشکلات رفتاری و حتی سوءمصرف مواد در نوجوانی همراه شود. هم‌بستگی بین طرد اجتماعی و افت تحصیلی هم از یافته‌های این تحقیقات بوده است؛ یعنی این کودکان احتمال دارد نمرات پایین‌تری در درس‌ها بگیرند و در نهایت ترک تحصیل کنند.

دلایل طرد اجتماعی کودکان از گروه همسالان

پژوهشگران در تحقیقات خود نقش دو ساختار مهم را در طردشدن کودکان از گروه همسالان بررسی کرده‌اند. یکی از آنها شایستگی ارتباط شفاهی است و دیگری وضعیت جامعه‌سنجی. به‌زبان ساده، اولی به مهارت‌های زبانی و صحبت‌کردن کودک در بین جمع اشاره دارد و دومی با توانایی‌های اجتماعی او و شیوه تعاملش با دیگران مرتبط است. هردو آنها را در ادامه بررسی می‌کنیم.

نقش شایستگی ارتباط شفاهی

شایستگی ارتباط شفاهی به مهارت‌های زبانی و گفتاری کودک بستگی دارد. کودکانی که ازنظر فن بیان، دانش واژگانی و برقراری ارتباط با کلمات مشکل دارند، بیشتر احتمال دارد از گروه همسالان طرد شوند.

مطالعات نشان می‌دهد بسیاری از جنبه‌های شایستگی ارتباط شفاهی کودکان از ۱ تا ۱۲ سالگی رشد می‌کند. هرچند این شایستگی در تمام دوران کودکی در روابط همسالان نقش دارد، تأثیر آن ممکن است در هر دوره متفاوت باشد. به‌ویژه، زمانی که کودکان وارد دوران آموزشی می‌شوند، زمان بیشتری را در کلاس و بین همسالان سپری می‌کنند و بیشتر درگیر فعالیت‌های گروهی خواهند بود. در این شرایط کودکان موقعیت‌های نسبتا پایداری در گروه همسالان به دست می‌آورند، رشد زبانی آنها بهبود می‌یابد و به همین دلیل تعارضات بین آنها کاهش می‌یابد. درنتیجه هنجارهای گروهی ظاهر می‌شوند که در آن رفتار ضداجتماعی دیگر پذیرفته نمی‌شود. بنابراین اگر کودکی نتواند به‌راحتی با دوستانش ارتباط شفاهی برقرار کند، درمعرض خطر طردشدن از گروه قرار خواهد داشت.

ارزیابی وضعیت جامعه‌سنجی

علاوه بر شایستگی ارتباط شفاهی، باید کودک را از نظر وضعیت جامعه‌سنجی یا سوسیومتری هم بررسی کرد. مطالعات نشان داده‌اند کودکانی که وضعیت جامعه‌سنجی متفاوتی دارند، رفتارهای متفاوتی هم نشان می‌دهند. برای مثال، کودکانی که بین افراد محبوب‌ترند، دارای توانایی‌های اجتماعی برتر هم هستند. آنها بیشتر با همسالان خود تعامل مثبت نشان می‌دهند، مهارت‌های حل مسأله اجتماعی در آنها به‌خوبی توسعه یافته است و سطح پرخاشگری پایین‌تری دارند. کودکانی که گوشه‌گیرتر هستند و تعامل کمتری با همسالان خود برقرار می‌کنند، طرد می‌شوند که به‌مرور زمان سطح پرخاش‌گری و گوشه‌گیری آنها را افزایش می‌دهد.

اثرات طرد اجتماعی روی کودکان

 

تحقیقات نشان می‌دهد کودکانی که دائما درمعرض طرد اجتماعی از جانب همسالان قرار دارند، سلامت جسمی، هیجانی و روانی آنها به خطر می‌افتد. برای مثال، عملکرد ضعیف سیستم ایمنی، کاهش کیفیت خواب، کاهش توانایی آنها برای آرام‌کردن خود در مواقعی که پریشان‌اند، کاهش عزت‌نفس، اضطراب، افسردگی و پرخاش‌گری فقط برخی از مشکلاتی هستند که ممکن است کودک با آنها مواجه شود. بنابراین باید درباره این مشکل هشیارانه عمل کنید.

برای کمک به کودک طردشده چه باید کرد؟

طرد اجتماعی بخش اجتناب‌ناپذیری از فرایند رشد کودک است، بخشی از زندگی است؛ اما چطور می‌توان این را به پدرها و مادرها گفت؟ مسلما هیچ پدر یا مادری نمی‌تواند تحمل کند دیگران فرزندش را نپذیرند یا از او فاصله بگیرند. باید به او کمک کنید، اما ابتدا باید خونسردی خودتان را حفظ کنید؛ حداقل درمقابل فرزندتان خونسرد باشید. هنگامی‌که فرزندتان بی‌مهری می‌بیند، می‌تواند طردشدن‌هایی را که خودتان در کودکی تجربه کرده‌اید، زنده کند. اگر بخواهید با آن احساسات آسیب‌دیده در کودکی واکنش نشان دهید، درست مانند والدین خودتان، شما هم کمکی به کودکتان نخواهید کرد. انتقال این احساسات به فرزندتان باعث می‌شود احساس بدتری پیدا کند.

همه کودکان در برهه‌ای از زندگی‌شان با طرد اجتماعی مواجه می‌شوند. تقریبا هیچ‌کسی وجود ندارد که همیشه و در همه گروه‌ها پذیرفته شود. طردشدن دلایل بسیار زیادی دارد که دو مورد از مهم‌ترین آنها را در بخش قبل بررسی کردیم. عوامل جزئی‌تر دیگری هم وجود دارند که عبارت‌اند از:

• ظاهر کودک: بهداشت، وزن، نژاد یا ناتوانی جسمی؛
• رفتار او: مشکل در مهارت‌های زبانی مانند لکنت زبان؛
• مهارت‌های اجتماعی یا شخصیت ضعیف او: پرخاش‌گری، گوشه‌گیری، اضطراب، حساس‌بودن، زودرنج‌بودن؛
• و پیشینه اقتصادی یا قومیتی.

اگر متوجه شدید فرزندتان از گروه همسالانش طرد می‌شود این اقدامات را انجام دهید:

گوش کنید، اما مشکل را فورا حل نکنید

اگر کودکتان طردشدن را با شما مطرح کرد و برایتان تعریف کرد که هم‌کلاسی‌هایش در مدرسه او را نمی‌پذیرند یا حتی او را مسخره کرده و آزارش می‌دهند، باید از او حمایت کنید. به احساساتش رسیدگی کنید و به حرف‌هایش گوش بدهید. این بسیار مهم است که احساسی را که در آن لحظه دارد تأیید کنید. اگر حرف‌هایش را نادیده بگیرید یا اجازه حرف‌زدن به او ندهید، او از تلاش برای حل مشکلش دست خواهد کشید. نیازی نیست فورا سعی کنید مشکل را حل کنید، فقط کافی است حس کند دارید درکش می‌کنید.

سم نبیل می‌گوید:

بسیاری از والدین به‌شکل غریزی سعی می‌کنند با تمام وجود از فرزندشان دربرابر آسیب‌ها محافظت کنند. درحالی‌که بهتر است به کودکان آموزش دهیم با اذعان به آسیب‌دیدگی خود به شیوه‌ای سالم با احساسات خود برخورد کنند. این به کودکان کمک می‌کند از لحاظ هیجانی انعطاف‌پذیر شوند.

به کودک کمک کنید احساسات خود را شناسایی کند

کودکان ممکن است برای شناسایی احساسات خود نیاز به کمک داشته باشند. شناسایی احساسات برای مقابله با آن مهم است. نبیل توضیح می‌دهد:

کودکانی که دائما طرد می‌شوند ممکن است واکنش‌های تروماتیک در خود ایجاد کنند که باعث می‌شود کودکان یا از ترس طردشدن از دیگران کناره بگیرند یا اینکه همیشه به‌دنبال تأیید برای پذیرفته‌شدن باشند. این وظیفه شماست که به آنها کمک کنید دقیقا چیزی را که احساس می‌کنند تعریف کنند.

طرد اجتماعی برای کودک دردناک است، با او همدلی کنید

 

وقتی کودک به شما اعتماد کرد و از احساساتش با شما صحبت کرد، با او همدلی کنید. از کلماتی استفاده کنید که بتواند بفهمد. مثلا به او بگویید: «حتما وقتی سمتشون رفتی و اونا گفتن برو ما نمی‌خوایم باهات بازی کنیم احساس خیلی بدی داشتی درسته؟» فرزندتان با شنیدن این جمله متوجه می‌شود که شما دقیقا او را درک کرده‌اید و توانسته احساسش را به شما انتقال دهد.

کودک را تشویق کنید خودش هم با دیگران همدلی کند

به او بگویید خودش هم با دیگران همدلی کند. به او یادآوری کنید که گاهی خودش هم با دیگران همین‌طور رفتار کرده است. مثلا بگویید: «خیلی مواقع پیش میاد که تو هم دلت نمی‌خواد کسی چیپست رو باهات شریک بشه. یادته اون سری که پسرخاله اومده بود خونه‌مون، تو اسباب‌بازی‌ات رو بهش ندادی؟». البته نباید این را با حالتی بگویید که فکر کند دارید او را سرزنش می‌کنید یا می‌گویید حقش است چون خودش هم چنین رفتاری داشته است. طوری این را بیان کنید که بفهمد همه ما گاهی ترجیح می‌دهیم با کسی صحبت نکنیم یا با او بازی نکنیم. این خیلی هم وحشتناک نیست.

از تجربیات خودتان درباره طرد اجتماعی بگویید

تقریبا همه ما حداقل یک‌بار در مدرسه از گروه همسالان طرد شده‌ایم. بنابراین احتمالا شما هم می‌توانید درک کنید فرزندتان چه حسی دارد. از تجربیات خودتان برایش تعریف کنید تا بدانند که تنها نیستند و بتوانند احساس بهتری درباره این موضوع پیدا کنند. این را هم حتما بگویید که آن احساسات بد گذرا بودند و شما موفق شده‌اید با آن مقابله کنید، پس او هم می‌تواند. مثلا می‌توانید بگویید اگر هیچ‌کس مرا دوست نداشت، پس وقتی بزرگ شدم پدرت چطور به من علاقه پیدا کرد و با من ازدواج کرد؟

راهکارهای مقابله با طرد اجتماعی را به او آموزش دهید

بعد از اینکه به حرف‌های فرزندتان گوش دادید و با او همدلی کردید، اگر فرزندتان درخواست کمک کرد یا خودتان خواستید بیشتر به او کمک کنید، با او درباره کارهایی که در آینده می‌تواند انجام دهد صحبت کنید. به او بگویید دوستی واقعی چطور به نظر می‌رسد و با او همدلی کنید که در گروهی پذیرفته نمی‌شود؛ اما این را هم اضافه کنید که گروه‌های دیگری هم هستند و تشویقش کنید مسلما در بین هم‌کلاسی‌هایش کسانی هستند که او را می‌پذیرند. بگویید تلاش کند دوستان واقعی جدید پیدا کند.

به کودکتان یادآوری کنید که فردی باارزش است

 

 

فرزندتان باید اطمینان یابد که در بین اطرافیانش، افرادی هستند که دوستش دارند و عاشقش هستند. مامان، بابا و درصورت وجود، عمه یا خاله و حتی مامان‌بزرگ و بابابزرگ کسانی هستند که با تمام وجود به او محبت می‌کنند. اینکه دوستانش از او دوری می‌کنند به‌معنای بی‌ارزش‌بودن او نیست. نکات مثبت او را به او یادآوری کنید و بگویید او نیازی به تأیید و دوستی کسانی ندارد که او را نمی‌خواهند. به او بگویید باید همیشه مهربان باشد و بداند که افرادی هستند که او را به‌خاطر خودش دوست دارند و می‌تواند دوستان جدیدی پیدا کند. اگر هم دوستی بیرون از مدرسه دارد که روابط خوبی دارند، او را به یادش بیاورید. به او آموزش دهید در بین دوستانش کسانی را پیدا کند که علایق و سلیقه‌های مشابهی دارند.

---

حتما بخوانید: دوست داشتن بی‌قید و شرط کودک چیست و چه تاثیری بر روان او دارد؟

---

رفتار کودکتان را با دیگران مشاهده کنید

به فرزندتان هنگام برخورد با دیگران یا بازی با آنها توجه کنید. آیا او در گروه‌های بزرگ‌تر راحت است یا با جمع‌های کوچک؟ آیا با دیگران پرخاشگرانه برخورد می‌کند؟ برای هریک از این موارد به او توضیح دهید که چطور عمل کند تا کمتر طرد شود. برای مثال اگر پرخاش‌گر است، به او یاد بدهید چطور مهربان و دوست‌داشتنی رفتار کند. اگر با جمع‌های کوچک راحت‌تر است، به‌دنبال یک یا دو دوست صمیمی باشد و با آنها وقت بگذراند.

به مربیان مدرسه اطلاع دهید

اگر بیشتر از یکی‌دوبار اتفاق می‌افتد که کودکتان طرد شود، بهتر است به معلم او اطلاع دهید. البته نباید او را سرزنش کنید یا اصرار کنید که در چنین مواردی دخالت کند. فقط کافی است او را در جریان قرار دهید و از او کمک بخواهید که باید چه کار کرد.

این کار می‌تواند به معلمان کمک کند تا دلیل طردشدن کودک را غیرمستقیم نظارت کنند و بر آن اساس روش‌هایی را در پیش بگیرند. برای مثال در کلاس درس‌های مهربانی به کودکان آموزش دهند و درباره مسخره‌کردن یا تنهاگذاشتن برخی از دانش‌آموزان با آنها گفت‌وگوهایی ترتیب دهند. حتی شاید لازم باشد وقتی فعالیت‌های گروهی در کلاس انجام می‌دهند، بیشتر در انتخاب هم‌گروهی آن کودک دقت کنند.

به‌موقع عقب‌نشینی کنید، به‌موقع دخالت کنید

وقتی صحبت از طردشدن به میان می‌آید مواقعی هست که باید کنار بکشید تا فرزندتان خودش آن را مدیریت کند. مواقعی هم وجود دارد که باید وارد عمل شوید. گاهی اوقات آنها فقط یک بار حرفش را می‌زنند و خودشان حلش می‌کنند؛ اما وقتی خیلی سریع وارد عمل می‌شوید ممکن است بیشتر نسبت‌به آن حساس شوند.

دکتر ریچل ویتاکر (Richelle Whittaker)، روان‌شناس تحصیلی و مشاور والدین، می‌گوید:

والدین باید متوجه باشند که کودکشان همچنان ارتباطش را با همسالان حفظ کرده است و می‌تواند به‌تنهایی از پس طردشدن‌های گاه و بیگاه برآید یا نه. در چنین مواقعی باید کنار بکشید تا فرزندتان برای کنترل موقعیت انعطاف‌پذیری و اعتمادبه‌نفس پیدا کند.

اما اگر فرزندتان بارها و بارها از گروه همسالانش طرد می‌شود، ممکن است تأثیر منفی دائمی روی او بگذارد. در چنین مواقعی باید آنها را از آسیب‌های هیجانی و عاطفی شدید محافظت کنید. وقتی اوضاع برای کودک سمی و ناسالم شده است، وقت آن است که والدین وارد عمل شوند.

سخنی از بامامانا درباره طرد اجتماعی کودکان

طرد اجتماعی تجربه ساده‌ای نیست و تحمل آن واقعا دشوار است. هیچ‌کس دوست ندارد این مشکل را تجربه کند؛ چه برسد به اینکه پدر و مادر باشید و تماشا کنید بچه‌های دیگر از فرزندتان فاصله می‌گیرند. همه کودکان طرد اجتماعی را تجربه می‌کنند و فقط فرزند شما نیست که این دوره را از سر می‌گذراند؛ اما این بدان معنا نیست که باید بی‌خیال باشید.

یکی از مهم‌ترین راه‌های کمک به کودکان دربرابر طردشدن از جانب همسالان، درک‌کردن او و گوش‌دادن به حرف‌هایش است. به او نخندید، زیرا مسلما درد عمیقی را تجربه می‌کند. روزی که فرزندتان با گریه به شما می‌گوید: «مامان من خجالت می‌کشم این کفش رو بپوشم یا این غذا رو ببرم مدرسه، بچه‌ها مسخره‌ام می‌کنن»، هرگز به او بی‌اعتنایی نکنید و مشکلش را کوچک نشمارید. به او نگویید «تو زیادی بزرگش می‌کنی» یا «اینم چیزیه که به‌خاطرش گریه می‌کنی». قلدری هم نکنید؛ هرگز نگویید: «بچه‌ها بیجا می‌کنن، خیلی هم غذای مفیدیه» یا «فردا میام مدرسه‌تون ببینم کی جرأت کرده مسخره‌ات کنه». این روش‌ها اصلا مفید نیستند و باعث آسیب بیشتر به کودک می‌شوند. به‌جای آن با او همدلی کنید و با روش‌های مختلف به او کمک کنید از این مرحله عبور کند.

آیا تاکنون فرزند دلبندتان طردشدن را تجربه کرده است؟ چه واکنشی نشان دادید و چطور آن را حل کردید؟ لطفا تجربیاتی که دارید با ما در دیدگاه‌ها مطرح کنید.