در این مطلب، قصد داریم درباره روش‌های مسئولیت‌پذیر تربیت کردن کودک صحبت کنیم. اگر شما هم به این موضوع علاقه دارید، پیشنهاد می‌کنیم خواندن این مقاله را از دست ندهید.
همه ما آرزو داریم در دنیایی زندگی کنیم که ساکنان آن از مسئولیت‌پذیری بالایی برخوردار باشند و از زیر بار وظایف کوچک و بزرگ‌شان شانه خالی نکنند. شرط رسیدن به چنین خواسته‌ای این است که بتوانیم مسئولیت‌پذیری را به فرزندان‌مان و به نسل‌های پس از خودمان آموزش دهیم. در این‌صورت، به کودکان‌مان کمک می‌کنیم عزت نفس بالایی داشته باشند و زندگی معنادارتری را سپری کنند. به‌علاوه، آن‌ها یاد می‌گیرند در طول زندگی به‌جای پذیرفتن نقش قربانی، کنترل امور را در دست بگیرند و برای خودشان و جهان اطراف‌شان مفید باشند.
مسئولیت‌پذیری چیست؟
مسئولیت‌پذیری نوعی تعهد درونی و اخلاقی است که به فرد کمک می‌کند وظایف خانوادگی، حرفهای، شخصی و اجتماعیش را بشناسد و مصمم به انجام آن‌ها باشد. مسئولیت‌پذیر تربیت کردن کودک به او کمک می‌کند هم در زندگی روزمره و شخصی خود و هم در زمینه‌های تحصیلی، شغلی و اجتماعی پیشرفت کنند.
ویژگی‌های یک فرد مسئول:
• قابل اعتماد بودن
• خوش‌قول بودن
• انجام تعهدات
• تلاش برای انجام هر کاری به بهترین شکل ممکن
• پاسخ‌گو بودن برای رفتار خود
• پذیرش اشتباهات
• مثبت، مفید و یاری‌رسان بودن
روش‌های مسئولیت‌پذیر تربیت کردن کودک
مسئولیت‌پذیر بودن، کلید موفقیت کودکان چه در مدرسه و چه در دنیای بزرگ‌تر است. یاد دادن این صفت به بچه‌ها تنها از طریق تقویت مشارکت‌پذیری، نگرش مثبت، حمایت و پشتیبانی و افزایش توان پاسخ‌گویی به نیازها و خواسته‌های خودشان، خانواده و جامعه امکان‌پذیر خواهد بود. در ادامه شما را با بهترین استراتژی‌های آموزش مسئولیت‌پذیری به بچه‌ها آشنا می‌کنیم:
۱. تمیز و مرتب کردن ریخت‌وپاش‌های شخصی را به او بیاموزید
از همان نخستین سال‌های تولد به فرزندتان یاد بدهید که باید مسئولیت برطرف کردن اشتباهات و تمیز کردن ریخت‌وپاش‌هایش را به‌عهده بگیرد. به خاطر داشته باشید، این کار باید با مهربانی و شکیبایی کامل و به دور از جار و جنجال انجام گیرد.
برای مثال، وقتی کودک لیوان شیر یا آب‌میوه‌اش را می‌ریزد به او بگویید: «اشکالی نداره. الان با هم تمیزش می‌کنیم.» سپس، یک اسفنج یا دستمال هم به او بدهید تا به شما در تمیز کردن میز یا زمین کمک کند. طبیعتا در سال‌های نخستین زندگی بچه‌ها، ترجیح شما این است که خودتان بدون دخالت او کارها را انجام بدهید؛ چرا که این کار به مراتب ساده‌تر است و زودتر به نتیجه می‌رسد.
با این حال، اگر از همان ماه‌های اول مشارکت، پذیرش اشتباه و برداشتن گام موثر در جهت رفع آن را به کودک یاد ندهیدِ؛ چطور می‌توانید انتظار داشته باشید در بزرگسالی بتواند به این تعهدات عمل کند؟ یادتان باشد باید رویکرد مثبتی داشته باشید و تکرار کنید که به او کمک خواهید کرد.
۲. مشارکت‌پذیری را در کودکتان تقویت کنید
برای مسئولیت‌پذیر تربیت کردن کودک لازم است مفاهیمی مانند مشارکت‌پذیری و منافع مشترک را به او آموزش بدهید. به این ترتیب، فرزندتان یاد می‌گیرد علاوه بر مراقبت از خود می‌تواند در دستیابی به منافع مشترک با اعضا خانواده یا دوستانش هم نقشی داشته باشد.
کمک کردن در کارهای ریز و درشت خانه از مهم‌ترین مسائلی است که حس مشارکت‌پذیری را در کودک تقویت می‌کند. بنابراین، وقتی میز غذا را آماده می‌کنید؛ وقتی گلدان‌ها را آب می‌دهید؛ یا وقتی فضای خانه را مرتب می‌کنید از کودک نوپای خودتان هم کمک بخواهید.
توجه داشته باشید، این کار به‌منظور توانمندسازی بچه‌ها انجام می‌گیرد. بنابراین، از جار و جنجال و ایرادگیری و انتقال حس گناه و بی‌کفایتی به بچه‌ها جدا خودداری کنید.
۳. با کار گروهی آشنایش کنید
مسئولیت‌پذیر تربیت کردن کودک مستلزم آن است که ابتدا او را با لذت کار گروهی آشنا کنید. به خاطر داشته باشید، هیچ بچه عاقلی در سنین اولیه زندگیش علاقه‌ای ندارد به اجبار و به تنهایی کارهای خانه یا امور شخصی را انجام دهد. بنابراین، اصلا او را مجبور نکنید که بدون شما بخشی از وظایف را عهده‌ددار شود.
در عوض، کارهای روزانه خودتان را با روی گشاده انجام دهید و برای فرزندتان توضیح دهید همه این‌ها قسمتی از اموری هستند که به‌طور روزمره باید اجرا شوند. سپس، از او بخواهید کمک‌تان کند. این همکاری را به تجربه‌ای شاد و لذت‌بخش تبدیل کنید. اطمینان داشته باشید در آینده‌ای نه چندان دور فرزندتان همه این کارها را یاد می‌گیرد؛ به تنهایی انجام‌شان میدهد؛ و از مفید بودن و موثر بودن لذت می‌برد.
۴. برای تقویت اعتماد به‌نفسش، به او فرصت دهید
بعضی از کارها توجه بچه‌ها را جلب می‌کنند. آن‌ها اعلام می‌کنند که می‌خواهند این کارها را خودشان به تنهایی انجام دهند. برای مثال، احتمالا وقتی پنجره‌های خانه را تمیز می‌کنید یا زمانی‌که گردگیری می‌کنید فرزندتان از راه می‌رسد و می‌خواهد خودش به تنهایی یکی از پنجره‌ها یا بخشی از وسایل منزل را تمیز کند.
این موضوع احتمالا حجم کارهای شما را افزایش میدهد. چرا که فرزندتان نه تنها نمی‌تواند کار مورد نظر را به خوبی خودتان انجام دهد، بلکه احتمالا ریخت‌وپاش بیش‌تری را ایجاد خواهد کرد. با وجود همه زحمت‌های اضافی که باید متحمل شوید، حتما از این خواسته کودک استقبال کنید و به او اجازه بدهید مسئولیت کاری که می‌خواهد را برعهده بگیرد و از آن لذت ببرد. با انجام این کار، شما به تقویت اعتماد به‌نفس و حس همکاری و مسئولیت‌پذیری او کمک می‌کنید.
۵. قدرت تفکر و تمرکز بر وظایف روزانه را به او بیاموزید
برای مسئولیت‌پذیر تربیت کردن کودک لازم است به جای دستور دادن به او کمک کنید وظابفش را به خاطر بسپارد و آن‌ها را به‌طور خودکار انجام دهد. برای مثال، وقتی بچه برای رفتن به مهد کودک آماده می‌شود به‌جای آن‌که جار و جنجال به‌پا کنید و بگویید: «دندون‌هات رو مسواک بزن. زود باش کوله‌پشتیت رو جمع کن. نهارت رو بردار.» می‌توانید بپرسید: «وظیفه بعدیت چیه؟ قبل از بیرون رفتن از خونه دیگه چه کارهایی باید انجام بدی؟» هدف شما از انجام همه این کارها این است که توجه او را به فهرست وظایف روزانه جلب کنید و مدیریت امور روزانه را به او آموزش دهید.
۶. ایجاد روتین و ساختار مهم است
توانایی ایجاد روتین و ساختاربندی وظایف از مهم‌ترین بخش‌هایی است که به مسئولیت‌پذیر تربیت کردن کودک کمک می‌کند. به این ترتیب، فرزندتان یاد می‌گیرد وظایف خود را به بهترین شکل ممکن مدیریت کند. در عین حال، با انجام این کار به‌تدریج برخی از کارهای روزمره به عادت تبدیل شده و پشت گوش انداختن آن‌ها از انجام‌شان دشوارتر می‌شود.
۷. پذیرش اشتباه و تلاش برای برطرف کردن آن را یادش بدهید
به‌جای سخنرانی و تنبیه، فرزندتان را با نتایج و عواقب کارها و رفتارهایش آشنا کنید و به او یاد بدهید آن‌ها را بپذیرد و برای بهبودشان گام بردارد. برای مثال، اگر یکی از فرزندان‌تان احساسات دیگری را جریحه‌دار کرده هرگز او را مجبور به عذرخواهی نکنید. بلکه ابتدا برایش توضیح بدهید که خواهر یا برادرش چقدر آزرده شده؛ سپس، به او اجازه بدهید احساساتش را برای شما بیان کند.
بیان احساسات و تجزیه‌وتحلیل آن‌ها از مهم‌ترین مهارت‌هایی است که به حل‌وفصل بسیاری از مشکلات کمک می‌کند. در مرحله بعد، به او اجازه بدهید به شیوه خودش عذرخواهی کرده و با خواندن داستان، در آغوش کشیدن یا هر کار مثبت دیگری مجددا دل آن دیگری را به‌دست آورد. اطمینان داشته باشید، این روند احساسات مثبتی را در فرزندتان ایجاد کرده و به‌تدریج عادت پذیرش اشتباه و تلاش برای برطرف کردن آن را در او تقویت می‌کند.
اگر کودکتان به‌هیچ عنوان حاضر به انجام این کارها نشود، معلوم است خودش هم آسیب دیده و آزرده شده است. در این صورت، وظیفه شما این است که بدون قضاوت و با همدلی تمام به حرفهای او گوش دهید و اعتمادش را جلب کنید. با انجام این کارها به التیام ناراحتی‌های کودک کمک کرده و او را برای پذیرش خطا و تلاش برای بهبود شرایط آماده می‌کنید.
۸. در پرداخت هزینه خسارات او را مشارکت دهید
برای مسئولیت‌پذیر تربیت کردن کودک لازم است از او بخواهید عواقب کارهایش را بپذیرد. مشارکت در پرداخت هزینه خسارات یکی از بهترین روش‌هایی است که انجام این کار را ممکن می‌کند. برای مثال، شاید فرزندتان کتابی را از کسی قرض گرفته و آن را گم کرده باشد؛ یا ممکن است در هنگام توپ بازی، پنجره همسایه را شکسته باشد؛ یا حتی ممکن است در منزل وسیله‌ای را در مکانی نامناسب رها کرده باشد تا زنگ بزند و از کار بیفتد. در این صورت، با مهربانی و همدلی و به دور از هر جار و جنجالی باید از او بخواهید بخشی از هزینه‌ها را تقبل کند. طبیعتا، سهم او در پرداخت این هزینه بسیار کوچک خواهد بود؛ با این حال، این روند به‌تدریج موجب می‌شود تا جای ممکن دقت کرده و خطاهایش را تکرار نکند.
۹.کمک کنید احساسات و ترس‌هایش را حل‌وفصل کند
برای کمک به فرزندتان و رهایی او از شرایط دشوار عجله نکنید. واضح است که باید در دسترس باشید و به او کمک کنید احساسات و ترس‌هایش را مدیریت کند. با این حال، موضوع اصلی این است که باید به او اجازه بدهید تا جای ممکن خودش مشکلاتش را حل کند. طبیعتا در موقعیت‌های بسیار سخت لازم است در حد توان خود به برطرف کردن موانع و مشکلات کمک کنید. همیشه مراقب اوضاع باشید و در زمان مناسب به‌عنوان مهم‌ترین پشت‌وپناه کودک وارد میدان شوید.
۱۰. به او بیاموزید به نشانه‌ها توجه کند
با صراحت درباره نشانه‌های موجود در جهان اطراف و انتخاب‌های مسئولانه خود صحبت کنید. برای مثال، به فرزندتان بگویید: «این‌جا علامت ویژه افراد کم‌توان نصب شده، بنابراین نمی‌تونم این‌جا پارک کنم.» با انجام این‌کار به بچه‌ها یاد می‌دهید حواس‌شان را جمع کنند؛ علائم اطراف را به‌دقت بررسی کنند؛ و از دستورات اجتماعی پیروی کنند.
۱۱. خوش‌قولی اصل مهمی است
لازمه مسئولیت‌پذیر تربیت کردن کودک این است که به او خوش‌قولی یا به اصطلاح، وفا به عهد را بیاموزید. برای این منظور، لازم است خودتان الگوی مناسبی باشید و تا جای ممکن به وعده‌های خود پایبند بمانید و به آن‌ها عمل کنید. دقت کنید، فقط قول کارهایی را بدهید که از عهده انجام‌شان برمی‌آیید. در غیر این‌صورت، نه تنها اعتبار خودتان را پیش کودک از دست می‌دهید، بلکه به او یاد می‌دهید به‌سادگی می‌تواند از زیر بار تعهداتش شانه خالی کند. این موضوع، بعدها مشکلات بسیار زیادی را برای او و خود شما ایجاد خواهد کرد.
۱۲. از برچسب زدن دوری کنید
هرگز به فرزند خود برچسب «غیر مسئول» نزنید؛ چرا که نگاه ما به فرزندان‌مان همیشه به شکل‌گیری باور آن‌ها از خودشان منتهی شده و نهایتا درست مثل یک پیش‌گویی عمل می‌کند. در عوض، لازم است مهارت‌های مورد نیاز برای مسئولیت‌پذیری را به او بیاموزید.
۱۲. برنامه‌‌های کودک را حتما بنویسید
یکی از روش‌های مسئولیت‌پذیر تربیت کردن کودک این است که به او یاد بدهید برنامه روزانه یا هفتگی خود را به‌دقت تنظیم کند و بر روی کاغذ بنویسد. در زمانه مدرن و با وجود انواع‌واقسام اپلیکیشن‌ها و ابزارهای برنامه‌ریزی، ممکن است انجام این کار خنده‌دار به‌نظر برسد. با این حال، این روش یکی از بهترین استراتژی‌هایی است که مدیریت زمان و کارها را ساده‌تر می‌کند.
برای این منظور، خوب است با همکاری فرزندتان فهرستی را تهیه کنید و همه کارها را با ذکر روز و ساعت در آن بگنجانید و آن را روی دیوار در معرض دید قرار دهید. دقت کنید، در فواصل انجام وظایف لازم است زمان‌هایی را به تفریح و استراحت کودک اختصاص دهید. برای مثال، علاوه بر تعیین زمان کلاس موسیقی، ورزش، انجام تکالیف و غیره، مدتی را هم برای بستنی خوردن به‌همراه پدر، بازی و سرگرمی و تماشای تلویزیون در نظر بگیرید. با انجام این کار، سطح استرس بچه‌ها پایین‌تر می‌آید. با تنظیم فهرست مکتوب و نصب آن در مقابل دیدگان کودک، فرزندتان به‌خوبی از زمان انجام کارها آگاهی پیدا می‌کند و استرس او کاهش می‌یابد.
۱۳. کار کردن در ازاء دریافت دستمزد روش خوبی است
کار کردن در ازاء دریافت دستمزد یکی از مهم‌ترین تجربیاتی است که به بچه‌ها مسئولیت‌پذیری در دنیای واقعی را می‌آموزد. این کار را می‌توانید از حدود ۸ سالگی کودک شروع کنید. با تعیین دستمزد، کارهایی را به او واگذار کنید که در محدوده توانایی‌هایش قرار دارند و معمولا از او انتظار ندارید انجام‌شان بدهد. برای مثال، می‌توانید شستن ماشین را به او بسپارید و در نهایت، مزدش را پرداخت کنید. به این ترتیب، کودک به‌تدریج برای انجام برخی از کارهای فصلی و پذیرفتن مسئولیت‌های جدی‌تر زندگی آماده می‌شود.
۱۴. از سرزنش و دنبال مقصر گشتن دوری کنید
یکی از مهم‌ترین پیش‌نیازهای مسئولیت‌پذیر تربیت کردن کودک این است که از سرزنش کردن کودک و پیدا کردن مقصر اجتناب کنید. همه ما در شرایط دشوار و در هنگام بروز مشکلات دنبال مقصر می‌گردیم و خودمان یا دیگران را به‌خاطر آن اتفاقات سرزنش می‌کنیم. این واکنش درستی نیست. زیرا با انجام این کار به کودک یاد می‌دهید می‌تواند از زیر بار مسئولیت شانه خالی کند. در عین حال، کودکان و سایر اعضا خانواده در مقابل سرزنش ما حالت تدافعی به خود می‌گیرند و به‌جای جبران اشتباه یاد می‌گیرند دروغ بگویند و تقصیرها را متوجه یکدیگر کنند.
سخن آخر
با توجه به آن‌چه گفته شد، مسئولیت‌پذیر تربیت کردن کودک یکی از مهم‌ترین وظایف والدین است. با این کار، فرزندتان یاد می‌گیرد عواقب کارها و تصمیماتش را بپذیرد و به بهترین شکل ممکن برای به انجام رساندن آن‌ها تلاش کند. در عین حال، کودک می‌آموزد که لازم است به وعده‌های خود پایبند باشد و برای برطرف کردن اشتباهاتش تلاش کند. مجموع این عوامل، فرزندتان را به فردی مسئول، مفید و موثر تبدیل کرده و او را برای موفقیت‌های آتی آماده می‌کند.
